Przewodnik po fantastyce dla zielonych

Cześć! Wiem, że wielu z moich czytelników jest jakoś związanych z fantastyką: jednak to ten temat pojawia się tu najczęściej, a swój swego przyciąga, prawda? Nie zmienia to jednak faktu, że i zbłąkane duszyczki się tu pojawiają, co często od razu widać w komentarzach. Bo widzicie, fantastyka to nie to samo co science-fiction, a słowo „fantasy” zapisujemy… no właśnie, jak? Dziś post-poradnik, czy raczej post-słowniczek dla zielonych: jeśli nie macie pojęcia o fantastyce to mam nadzieję, że dzięki temu tekstowi po prostu przestaniecie popełniać pewne drobne, ale popularne błędy.

1. Zacznijmy od słowa „fantasy”, skoro już ten problem wywołałam. Bardzo często spotykam się z osobami, które mają na myśli właśnie je, a zamiast tego tworzą dwa dziwolągi: „fantaZy” i „fantasTy”. Te dwa sposoby zapisu są błędne! „Fantasy” zapisujemy z jednym „t” i przez „s”. To słowo wywodzące się z angielskiego (a nie od słowa fantasTyka) i nie spolszczone, występujące w słowniku tylko w tej jednej, jedynej formie.

2. Według Słownika Języka Polskiego słowo „fantastyka” to twórczość literacka, filmowa, lub inna przedstawiająca świat i wydarzenia nierealne. Należy przy tym pamiętać, że obejmuje ona między innymi trzy główne podgatunki: science-fiction, fantasy oraz horror. 

3. Fantastyka nie jest realizmem magicznym. Mam wrażenie, że łatwo rozróżnić te dwa gatunki: twórca fantastyki chce, byśmy uwierzyli w jego świat. W przypadku realizmu magicznego coś takiego nie występuje. Niemniej, w tej kategorii nie jestem akurat specjalistą i mogę się mylić.

4. Fantasy to te dzieła kultury, które odwołują się do mitologii i baśni, nie wyjaśniając nam w techniczny sposób, jak w danym świecie działa magia. Na przykład bohater korzystając ze swojej magicznej mocy wbija gwóźdź w ścianę. Nie wiemy, skąd ma energię i jak to dokładnie działa.

5. Science-fiction to dzieła kultury, które odwołują się do przyszłości oraz różnego rodzaju technologii. W tym podgatunków działanie szeroko pojętej magii jest nam w jakiś sposób wyjaśnione. Na przykład bohater wbija gwóźdź w ścianę nie dotykają go, za to korzystając z pomocy niewidzialnych gołym okiem Nano botów.

6. Horror to te dzieła kultury, które przedstawiają pozornie zwykłą rzeczywistość, w którą wkradają się mroczne siły. Albo inaczej: to historia obyczajowa, opowieść o zwykłych ludziach, ale z nadprzyrodzonymi, mrocznymi elementami.

7. Często mówi się też o science-fantasy: ten gatunek pojawia się, gdy twórca łączy science-fiction z fantasy. Na przykład w „Panu Lodowego Ogrodu” Grzędowicza bohater to Ziemianin z przyszłości, który ląduje na planecie na której obecnie panuje średniowiecze, a magia jest czymś rzeczywistym. Mamy elementy science-fiction (ulepszony przez wynalazki główny bohater, sama podróż kosmiczna) i fantasy (magia, baśniowy klimat). Jak podał autor tekstu na Lekturze obowiążkowej bohater takiej powieści prawdopodobnie może powiedzieć: „dlaczego ten smok zeżarł mi lądownik?”.

8. Korzystanie z kategorii na Lubimy Czytać i przekopiowywanie ich do postów w przypadku fantastyki zwykle kończy się błędem. Ta kategoria, występująca tam jako „fantastyka, fantasy, science-fiction” nie jest najlepiej sprecyzowana: pamiętajcie, że słowo „fantastyka” zawiera w sobie dwa kolejne, a coś, co jest powieścią fantasy prawdopodobnie nie będzie powieścią science-fiction.

9. Jeśli piszesz recenzje i w metryczce książki nie wiesz, czy wpisać „science-fiction”, czy „fantasy” napisz po prostu „fantastyka” – to zawsze jest po prostu bezpieczne wyjście do którego nikt nie będzie mógł się przyczepić.

10. Pozostając w temacie gatunków, jeśli historia przez lwią część jest opowieścią obyczajową, utrzymaną w jej tonie i wyraźnie kierowaną do odbiorcy takich historii, ale zawierając jedynie drobny element nadnaturalny to dalej możemy zaliczyć ją do gatunku obyczajowego. Możemy ewentualnie dopisać, że historia zawiera elementy paranormalne/nadnaturalne, lub jest realizmem magicznym. Na przykład: „Prawo Mojżesza” Amy Harmon, „Karmin” Angnieszki Meyer, „Był sobie pies” Bruce Camerona.

11. Najważniejszą nagrodą literacką w dziedzinie fantastyki jest Nagroda Fandomu Polskiego im. Janusza A. Zajdla, przyznawana co roku jednej powieści i jednemu opowiadaniu na konwencie Polcon. Nosi imię pierwszego laureata tej nagrody.  Amerykańskim odpowiednikiem naszego Zajdla jest Nagroda Hugo, przyznawana co roku na konwencie Worldcon.

12. Nim powiesz, że nie lubisz fantastyki, zastanów się, czy aby na pewno. Pamiętaj, że między innymi filmowa i komiksowa twórczość Marvela to też fantastyka – piszę o tym,  ponieważ wielokrotnie spotkałam się z osobami, które twierdzą, że tego gatunku nienawidzą, jednocześnie wychwalając Iron Mana.

13. To, że chcemy tworzyć fantastykę, nie oznacza wcale, że wolno nam absolutnie wszystko: ten gatunek to nie surrealizm, czy abstrakcja. Każde odstępstwo od „realnego” świata powinno zostać w miarę logicznie wyjaśnione. Nie zawsze musi być to nic rozbudowanego – ale ma „zamknąć” odbiorcy usta i pytania dotyczące logiki funkcjonującej w danym świecie. Jeśli więc widzisz tego typu dziurę w historii nie zrzucaj tego na cały gatunek: to prawdopodobnie błąd tego konkretnego twórcy. Poniżej, w ramach ciekawostki, zamieszczam filmik z Brandonem Sandersonem, który opisuje prawa magii, które powinny rządzić (jego zdaniem oczywiście) twórcami fantastyki.

„Zielonych” zapraszam do zadawania pytań odnośnie fantastyki w komentarzach, zaś tych bardziej doświadczonych: do dzielenia się tym, w czym często widzą błędy, a o czym ja zapomniałam.